Η Ανακάλυψη της Γραφής! Για τη Λογιστική ή για την Ποίηση;

Πριν λίγον καιρό σε μια κουβέντα μας, ο ξάδελφός μου Γιώργος, (γνωστός στην Κρήτη,  «μαντιναδοπλόκος» -όπως αυτοχαρακτηρίζεται), μου εξέφρασε την άποψη ότι...

 «...η μεγαλύτερη ανακάλυψη του ανθρώπου είναι η Γραφή...». 

Δεν διαφώνησα, ακριβώς, μαζί του, αλλά τον "διόρθωσα" κάπως, λέγοντάς του -έχοντας πάντα κατά νου την «ιδιότητά του»- πως μάλλον μιλάει για «το αλφάβητο»... 
...Η Γραφή, Γιώργη, δεν προοριζόταν, δυστυχώς, για ποιητές...

Η επινόηση της γραφής*

• «ἔπεα πτερόεντα»,
• «Verba volant, scripta manent» (Τα λόγια πετάνε, τα γραπτά μένουν),
• «Qui scribit, bis legit» (Όποιος γράφει, διαβάζει δυο φορές).

Στην εποχή μας, ειδικά στον δυτικό κόσμο, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι είναι εγγράμματοι. Η γραφή (και η ανάγνωση) θεωρείται δεδομένο για όλους. Η δε πεποίθηση ότι η επινόηση της γραφής ήταν, of the people, by the people, for the people... αποδεικνύεται εσφαλμένη. Είναι πλέον εξακριβωμένο ότι, πριν γίνει όργανο και: της ποίησης, της φαντασίας, της ψυχαγωγίας, της επιστήμης...

 «...η κυριότερη λειτουργία της αρχαίας γραφής ήταν να διευκολύνει                          την υποδούλωση άλλων ανθρώπινων όντων...».

Σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Claude Levi–Strauss, ο οποίος αναφέρει και μια σχετική ιστορία απ’ τα ταξίδια του, (κάτι σαν παραβολή, μόνο που είναι αληθινή)... Ο Levi–Strauss λοιπόν, που έζησε αρκετό καιρό στον Αμαζόνιο με φυλές που δεν είχαν ξανασυναντήσει Ευρωπαίους, καταγράφοντας τα πάντα στο σημειωματάριο του, αφηγείται...

...Ο αρχηγός κάποιας φυλής με ρώτησε τι ακριβώς έκανα μ’ εκείνο το κομμάτι ξύλο, (το μολύβι), και γιατί έφτιαχνα εκείνα τα "σχέδια". Του εξήγησα τι είναι η γραφή. Ο αρχηγός εντυπωσιάστηκε και μου ζήτησε ένα κομμάτι χαρτί κι ένα μολύβι. Έπειτα φώναξε όλα τα μέλη της φυλής και μπροστά στα έκπληκτα μάτια, στ’ ανοιχτά στόματα, ξεκίνησε να γράφει κι εκείνος, μ’ όλη τη σοβαρότητα που ταιριάζει σ’ έναν αρχηγό.
Σαν τέλειωσε γύρισε κι έδειξε το "γραπτό" του στη φυλή. Κι εκείνοι εντυπωσιάστηκαν με την ανωτερότητα του αρχηγού τους, που μπορούσε να κάνει αυτό που κανείς άλλος δεν καταλάβαινε.
Ο αρχηγός, και μόνο αυτός, κατείχε πλέον μια υπέρτατη δύναμη, αυτή της γραφής. Βεβαίως αυτά που “έγραφε” δεν ήταν παρά γραμμές, σαν σκουλήκια, (έτσι ενωμένα όπως του φάνηκαν τα γαλλικά γράμματα)...

...Τι εννοεί ο Levi–Strauss; Ας δούμε...

Πού επινοήθηκε, σε ποιες κοινωνίες, από ποιους χρήστες και για ποιους σκοπούς χρησίμευε η γραφή;

- Καταρχήν, καμία πρωτογονική κοινωνία, κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, δεν είχε γραφή.                     Με κάθε επιφύλαξη -βλέπετε υπάρχει πλέον και η «Πινακίδα τής Γιούρας» (εδώ)- η αρχαιότερη         γνωστή γραφή φαίνεται να δημιουργήθηκε στην αυτοκρατορία των Σουμερίων, όταν κυβερνού-     σε ο αρχιερέας-βασιλιάς, Ενσί, (3.000 π.Χ).

- Ανεξάρτητα από τους Σουμέριους, χωρίς καμιά επιρροή, ανέπτυξαν γραφή και οι Ινδιάνοι του         Μεξικό, στην αυτοκρατορία των Μάγια, (600 π.Χ.)

- Άλλες πρωτογραφές, (επηρεασμένες πιθανότατα από εκείνη των Σουμερίων), προέκυψαν στην       Αίγυπτο, στην Κίνα, στην Κοιλάδα του Ινδού, στους Χετταίους και στη Μινωϊκή Κρήτη.

Ποιο είναι το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των κοινωνιών; Ήταν αυτοκρατορίες ή βασίλεια με ισχυρή πολιτική εξουσία, γραφειοκρατία και οργανωμένη θρησκεία.

Και όλες -αντίστοιχα- οι πρωτογραφές ήταν λογογραφικές, (σφηνοειδής, ιερογλυφικά, ιδεογράμματα) ή συλλαβικές, (όπως η Γραμμική Α και Β).

Τα αρχαία συστήματα γραφής ήταν δυσνόητα και επιτηδευμένα, φτιαγμένα από εξειδικευμένους γραφείς για εξειδικευμένους γραφείς και δεν μπορούσε να τα καταλάβει κανείς άλλος από τους εξειδικευμένους γραφείς. Ήταν ένα εργαλείο εξουσίας για τον εκάστοτε ηγεμόνα -και το ιερατείο.

Σύμφωνα με τον Jared Diamond**(εδώ)...

«...Οι βασιλείς κι οι ιερείς των αρχαίων Σουμερίων ήθελαν να χρησιμοποιείται η γραφή απ’ τους επαγγελματίες γραφείς για να καταγράφουν τους αριθμούς των προβάτων που είχαν να λάβουν ως φόρους, κι όχι από τις μάζες για να γράφουν ποίηση και να εξυφαίνουν συνωμοσίες...».

Το 90% των πινακίδων από την σουμεριακή πόλη Ουρούκ αποτελούν διοικητικές καταγραφές καταβληθέντων αγαθών, μεριδίων τροφής σε εργάτες και διανομής αγροτικών προϊόντων. Τα υπόλοιπα είναι κυρίως προπαγανδιστικά κείμενα για το μεγαλείο του βασιλιά.

Το 1/3 του συνόλου των πινακίδων της Γραμμικής Β απ’ το ανάκτορο της Κνωσσού αποτελούν λογιστικές καταγραφές προβάτων και μαλλιού.

Κι από τον γραφικό χαρακτήρα των γραφέων, (λογιστών ουσιαστικά) στις πινακίδες, συμεραίνεται ότι όλα τα σωζόμενα έγγραφα της Γραμμικής Β’ από την Κνωσσό είναι έργο 75 μόνο γραφέων. Ίσως αυτοί να ήταν και οι μόνοι που ήξεραν να γράφουν...

...καθώς φαίνεται, οι λογιστές προηγήθηκαν των ποιητών...

Ομοίως περιορισμένες και  παρόμοιες χρήσεις, χαρακτηρίζουν και την αρχαία αιγυπτιακή, καθώς και την μεσοαμερικανική, μα και την κινεζική γραφή:

- Τα πρώιμα ιερογλυφικά των Αιγυπτίων κατέγραφαν θρησκευτικά και κρατικά                              προπαγανδιστικά κείμενα, καθώς και λογαριασμούς.

- Τα σωζόμενα γραπτά κείμενα των Μάγια ήταν αφιερωμένα σε προπαγανδιστικά κείμενα και       νίκες βασιλέων, καθώς και αστρονομικές παρατηρήσεις των ιερέων.

- Τα αρχαιότερα σωζόμενα κινεζικά κείμενα αποτελούνται από θρησκευτικές μαντείες για     δυναστικές υποθέσεις, (βασιλιάδες και ιερείς πάντα συμπλέουν).

Το στενό εύρος χρήσεων και ο περιορισμένος αριθμός χρηστών των πρώιμων μορφών γραφής υποδεικνύουν τους λόγους για τους οποίους η γραφή εμφανίστηκε τόσο αργά κατά την εξελικτική πορεία των ανθρώπων...

-  Οι ανάγκες που εξυπηρετούσαν τα πρώιμα συστήματα γραφής, ήταν ανάγκες πολιτικών               θεσμών, (όπως την τήρηση αρχείων και τη βασιλική προπαγάνδα) σε σύνθετους -και με             συγκεντρωτική εξουσία- πολιτισμούς.

-  Οι χρήστες ήταν γραφειοκράτες πλήρους απασχόλησης, που μόνο αυτό έκαναν.

Με πιο απλά λόγια: 

               Η γραφή επινοήθηκε απ’ την ανάγκη των πρώτων βασιλιάδων και ιερέων                  να ελέγξουν πιο αποτελεσματικά τους υπηκόους και τους πιστούς τους.

Όμως ταυτόχρονα δημιούργησαν και ένα όπλο που μπορούσε να στραφεί και εναντίον τους...

...Η αρχή αυτής της επανάστασης έγινε από τους εμπόρους Φοίνικες, που επινόησαν την πρώτη αλφαβητική γραφή και την μεταλαμπάδευσαν στους Έλληνες, που έγραψαν πολύ πιο ενδιαφέροντα κείμενα...

Και το αλφάβητο;
Με την πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού εξαφανίστηκε και η γραφή, (η Γραμμική Β -αφού κανείς δεν πλήρωνε πια τους 50 γραφείς που τη γνώριζαν). Όταν επέστρεψε η γραφή στην Ελλάδα, η νέα γραφή, οι χρήστες της και οι χρήσεις της διέφεραν πολύ από το ξεκίνημα...

...Οι Έλληνες δανείστηκαν το φοινικικό αλφάβητο και το βελτίωσαν με την επινόηση των φωνηέντων... 

Η αλφαβητική γραφή ήταν πιο εύχρηστη και μπορούσε να μάθει να τη χειρίζεται οποιοσδήποτε. Η ευκολία της, σε συνδυασμό με τα νέα πολιτικά συστήματα που αναδύονταν, έδωσαν την ευκαιρία στους ανθρώπους, (όχι στους γραφειοκράτες) να γράψουν όσα σκέφτονταν κι αισθάνονταν.

Η ελληνική αλφαβητική γραφή από τη στιγμή της εμφάνισης της έγινε όχημα για την ποίηση...

...Το πρώτο σωζόμενο δείγμα ελληνικής αλφαβητικής γραφής, χαραγμένο σε αθηναϊκή οινοχόη γύρω στα 740 π.Χ., είναι ένας ποιητικός στίχος που αναγγέλλει έναν αγώνα χορού: 

«Όποιος απ’ τους χορευτές φανεί πιο επιδέξιος στον χορό θα κερδίσει αυτό το αγγείο».

...Το επόμενο σωζόμενο δείγμα, όπως και το πρώτο, δεν αφορά καθόλου σε λογιστικές καταγραφές φόρων και προβάτων, ούτε προπαγανδιστικές ιδέες και θρησκευτικές προφητείες. Είναι τρεις στίχοι δακτυλικού εξάμετρου χαραγμένοι πάνω σε σκύφο, (σκύφος των Πιθηκουσών):

«Είμαι το θαυμάσιο ποτήρι του Νέστορα. Όποιος πιει από αυτό το ποτήρι, αμέσως θα τον καταλάβει ο πόθος της καλλιστεφάνωτης Αφροδίτης». 

...Τα αρχαιότερα σωζόμενα δείγματα των ετρουσκικών και ρωμαϊκών αλφαβήτων, (γεννήματα του ελληνικού), είναι επίσης επιγραφές σε ποτήρια και οινοχόες. Η νέα γραφή, αυτή που έμαθε ο λαός, είναι συνδεδεμένη εξαρχής με το γλέντι, τον χορό, την ποίηση και τον πόθο...

...λέξεις που κανένας λογιστής δεν θα μπορούσε να χαράξει στις πήλινες πλάκες του...

...Ναι, Γιώργη, η Γραφή δεν προοριζόταν για ποιητές, έλα όμως που κάπου στον δρόμο, τής είχαν στήσει καρτέρι...

__________________

** Diamond, J. (2007), Όπλα, μικρόβια και ατσάλι, Αθήνα: Κάτοπτρο.

* Επιλεγμένα αποσπάσματα.  Πρωτότυπο κείμενο: "Σουμέριοι λογιστές, Φοίνικες έμποροι κι Έλληνες γλεντζέδες – Η επινόηση της γραφής" (από: sanejoker.info).

                          Τα κείμενα άλλων που -για τεκμηρίωση ή προβληματισμό-  φιλοξενούνται εδώ,                             απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους, όχι κατ' ανάγκην και του ιστολογίου.