Μπορούμε να δούμε τον χαρακτήρα ενός ατόμου από το πρόσωπό του;

Ο Δαρβίνος παραλίγο να χάσει την ευκαιρία του να κάνει το ιστορικό του ταξίδι …λόγω της μύτης του, επειδή ο καπετάνιος του πλοίου … δεν πίστευε ότι ένα άτομο με τέτοια μύτη θα είχε επαρκή αποφασιστικότητα για το ταξίδι..

 

Η φυσιογνωμική, η ψευδοεπιστήμη της ανάγνωσης χαρακτήρων από την εικόνα του προσώπου, έχει μακρά ιστορία -τα πρώτα διατηρημένα έγγραφα που αναφέρονται σε αυτήν, χρονολογούνται από την εποχή του Αριστοτέλη. Ο Δαρβίνος, παραλίγο να χάσει την ευκαιρία να κάνει το ιστορικό του ταξίδι με το Beagle, λόγω της μύτης του, επειδή ο καπετάνιος του πλοίου -ένας ένθερμος φυσιογνωμιστής- δεν πίστευε ότι κάποιος με τέτοια μύτη θα είχε επαρκή αποφασιστικότητα για αυτό το ταξίδι. «Αλλά νομίζω», σημείωσε, ξερά, ο Δαρβίνος στην αυτοβιογραφία του, «μετά ήταν πολύ ικανοποιημένος που η μύτη μου ...του είχε μιλήσει ψεύτικα».

Μπορεί να κοροϊδεύουμε τις ιδέες των φυσιογνωμιστών, αλλά η σύγχρονη επιστήμη των πρώτων εντυπώσεων, δείχνει ότι όλοι μας είμαστε αφελείς φυσιογνωμιστές αφού σχηματίζουμε εντυπώσεις για τους άλλους, στιγμιαία, από την εικόνα του προσώπου τους: βλέπουμε ένα πρόσωπο για λιγότερο από 1/10 του δευτερολέπτου και μάς είναι αρκετό για να αποφασίσουμε. Οι πρώτες εντυπώσεις δεν είναι μόνο γρήγορες αλλά και επακόλουθες: είναι πιο πιθανό να ψηφίσουμε πολιτικούς που φαίνονται ικανοί, να επενδύσουμε σε άτομα που φαίνονται αξιόπιστα και να επιβάλουμε αυστηρότερες ποινές φυλάκισης σε άτομα που μάς φαίνονται αντίθετα. Ο προσωπισμός είναι ένα γενικό χαρακτηριστικό της κοινωνικής ζωής.

Η σύγχρονη επιστήμη των πρώτων εντυπώσεων επίσης, έχει εντοπίσει πολλά στερεότυπα του προσώπου που οδηγούν σε τέτοιες εντυπώσεις. Την τελευταία δεκαετία, ψυχολόγοι έχουν αναπτύξει μαθηματικά μοντέλα που οπτικοποιούν αυτά τα στερεότυπα. Με αυτά τα μοντέλα, μπορούμε να χειριστούμε την εικόνα των προσώπων, αυξάνοντας ή μειώνοντας, κατά περίπτωση, τις αντιληπτές ιδιότητες της αξιοπιστίας και της ικανότητάς τους. Και το πιο σημαντικό: μπορούμε να δομήσουμε και να δοκιμάσουμε θεωρίες σχετικά με την προέλευση των στερεοτύπων ενός προσώπου.

Ωστόσο, μια από τις ακούσιες συνέπειες της προόδου αυτής της έρευνας ήταν η αναβίωση της φυσιογνωμικής. Μήπως τα στερεότυπα του προσώπου μας δεν είναι απλώς στερεότυπα, αλλά ένα πραγματικό παράθυρο στον χαρακτήρα των άλλων; Έτσι,  πληθώρα μελετών ισχυρίζονται, ότι μπορούμε να διακρίνουμε όλα τα είδη ιδιωτικών πτυχών των άλλων, όπως η ψυχική τους υγεία, ο πολιτικός και σεξουαλικός προσανατολισμός κ.ο.κ. μόνο από τις εικόνες του προσώπου τους.

Αυτοί οι ισχυρισμοί βασίζονται, συνήθως, στο εύρημα ότι οι ανθρώπινες εικασίες για τον σεξουαλικό προσανατολισμό, λόγου χάρη, είναι προτιμότερες από τον παράγοντα  τύχη. Το πρόβλημα όμως είναι, πως, αυτές οι εικασίες είναι ελάχιστα καλύτερες από την τύχη και, συχνά, λιγότερο ακριβείς από αυτές που βασίζονται σε πιο γενικές γνώσεις. 

Επιπλέον, πολλές από αυτές τις μελέτες βασίζονται στην πλάνη ότι όλα τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου είναι εξίσου αντιπροσωπευτικά του κατόχου του. Αν και αυτή η υπόθεση μπορεί να είναι αληθής στην περίπτωση οικείων προσώπων, (που τα αναγνωρίζουμε πιο εύκολα σε διαφορετικές εικόνες), είναι σίγουρα εσφαλμένη στην περίπτωση άγνωστων προσώπων και -εξ ορισμού, οι πρώτες εντυπώσεις αφορούν άγνωστα πρόσωπα. Συχνά, δεν μπορούμε να πούμε εάν δύο διαφορετικές εικόνες αντιπροσωπεύουν το ίδιο (άγνωστο) άτομο, κι αυτές οι εικόνες μπορούν να προκαλέσουν εντελώς διαφορετικές εντυπώσεις. Ως εκ τούτου, ο τρόπος δειγματοληψίας των εικόνων είναι ένα κρίσιμο ζήτημα κατά την αξιολόγηση της ακρίβειας των πρώτων εντυπώσεων.

Σκεφτείτε πώς, κατά τη δειγματοληψία εικόνων, οι προκαταλήψεις μπορούν να επηρεάσουν τα συμπεράσματα ως προς την ακρίβεια των πρώτων εντυπώσεων. Σε πολλές μελέτες «gaydar», οι συμμετέχοντες καλούνται να μαντέψουν τον σεξουαλικό προσανατολισμό των άλλων από εικόνες τους σε ιστότοπους γνωριμιών. Σε μια από τις πρώτες τέτοιες μελέτες, οι εικασίες ήταν ακριβείς περίπου στο 58% (με πιθανότητες 50%- 50%). Αλλ΄ επειδή ο καθένας μας επιλέγει, στρατηγικά, τις εικόνες που δημοσιεύει για να αναπαραστήσει τον εαυτό του στα είδη των ανθρώπων που θέλει να προσελκύσει, αυτό δεν συνιστά ουδέτερο δείγμα. Στην πραγματικότητα, οι εικασίες που βασίστηκαν σε διαδικτυακές εικόνες γκέι και ετεροφυλόφιλων ανδρών που δημοσιεύτηκαν από φίλους τους (όχι από έλεγχο των ίδιων), ήταν ακριβείς μόνο στο 52% των περιπτώσεων. Κι αυτό το αποτέλεσμα, δεν ισχύει μόνο όταν τα άτομα μαντεύουν τον σεξουαλικό προσανατολισμό. 

Σε μια πρόσφατη μελέτη, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν εικόνες από διαδικτυακούς τόπους γνωριμιών για να ελέγξουν αν οι συμμετέχοντες μπορούν να μαντέψουν την κοινωνική τάξη, που αντιπροσωπεύεται από τον πλούτο. Οι συμμετέχοντες ήταν ακριβείς περίπου κατά 57%, αλλά, όταν οι εικασίες βασίστηκαν σε εικόνες που τραβήχτηκαν υπό τυποποιημένες συνθήκες, η ακρίβεια έπεσε στο 51,5%.

Με την παρουσία, παντού, διαδικτυακών εικόνων προσώπων, οι μελέτες που προσπαθούν να διαβάσουν την «ουσία» μας από αυτές, δεν πρόκειται να σταματήσουν. Τα τελευταία χρόνια, ένα νέο κύμα μελετών τεχνητής νοημοσύνης (AI) επιχειρούν ακριβώς αυτό: μια νεοφυής εταιρεία τεχνολογίας προσφέρει, ήδη, υπηρεσίες προφίλ προσώπου σε ιδιωτικές εταιρείες και κυβερνήσεις. 

Πέρυσι, δύο επιστήμονες υπολογιστών δημοσίευσαν στο διαδίκτυο, μια εργασία χωρίς κριτές, υποστηρίζοντας έναν αλγόριθμο που μπορεί να μαντέψει την εγκληματικότητα των ανθρώπων από μια μόνο εικόνα προσώπου. Πρόσφατα, επίσης, ένα έγκριτο περιοδικό δέχτηκε για δημοσίευση μια εργασία που ισχυριζόταν ότι οι αλγόριθμοι τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να ανιχνεύσουν τον σεξουαλικό προσανατολισμό από εικόνες προσώπου με φανερά εκπληκτική ακρίβεια.

Ωστόσο, τα ίδια προβλήματα που ισχύουν για τις μελέτες σε ανθρώπους ισχύουν και για τις μελέτες τεχνητής νοημοσύνης. Οι τελευταίες χρησιμοποιούν ισχυρούς αλγόριθμους που μπορούν να ανιχνεύσουν λεπτές αλλά συστηματικές διαφορές μεταξύ δύο συνόλων εικόνων. Αλλά το δείγμα των εικόνων που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση του αλγόριθμου είναι εξίσου σημαντικό με τον ίδιο τον αλγόριθμο. Στην εργασία για την εγκληματικότητα, οι συγγραφείς παρείχαν μερικές εικόνες «εγκληματιών» και «μη εγκληματιών». Εκτός από τις εμφανείς διαφορές στις εκφράσεις του προσώπου, οι «εγκληματίες» φορούσαν μπλουζάκια ενώ οι «μη εγκληματίες» φορούσαν κοστούμια. Ένας ισχυρός αλγόριθμος θα ήλεγχε εύκολα αυτές τις διαφορές και θα παρήγαγε μια φαινομενικά ακριβή ταξινόμηση.

Η πλάνη ότι όλες οι εικόνες προσώπου είναι εξίσου αντιπροσωπευτικές του κατόχου του προσώπου "παίζει" με ακόμη πιο λεπτούς τρόπους στις μελέτες τεχνητής νοημοσύνης, ειδικά όταν ισχυίζονται πως οι αλγόριθμοι μετρούν αμετάβλητα χαρακτηριστικά προσώπου από εικόνες 2-D. Η απόσταση κάμερας από το κεφάλι, οι παράμετροι της κάμερας, οι μικρές κλίσεις της κεφαλής, οι λεπτές εκφράσεις και πολλές άλλες, φαινομενικά ασήμαντες διαφορές, επηρεάζουν τη μέτρηση των σταθερών μορφολογικών χαρακτηριστικών. Όταν αυτές οι διαφορές δεν ελέγχονται, οι μελέτες τεχνητής νοημοσύνης απλώς ενισχύουν τις ανθρώπινες προκαταλήψεις μας.

Επιπλέον, οι συνέπειες της χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης για την «ανάγνωση προσώπου» είναι ηθικά αποκρουστικές. Ο κύριος συγγραφέας της εργασίας για τον σεξουαλικό προσανατολισμό, που αναφέραμε παραπάνω,  ισχυρίζεται πως το βασικό κίνητρό του ήταν να προειδοποιήσει την κοινότητα των ομοφυλοφίλων (LGBT community) για τη δυνατότητα αυτής της τεχνολογίας να τους βλάψει, ειδικά σε καταπιεστικές χώρες. ώστόσο, ενώ η μελέτη ισχυρίζεται ότι εντοπίζει πραγματικές μορφολογικές διαφορές μεταξύ των γκέι και των στρέιτ, το μόνο που δείχνει πραγματικά είναι ότι ένας αλγόριθμος μπορεί να αναγνωρίσει, ανοιχτά, γκέι άτομα από τις φωτογραφίες τους που αναρτούν οι ίδιοι –όπως και οι άλλοι άνθρωποι.

Αυτό είναι ακριβώς το είδος του «επιστημονικού» ισχυρισμού που μπορεί να παρακινήσει τις κατασταλτικές κυβερνήσεις να εφαρμόσουν αλγόριθμους τεχνητής νοημοσύνης σε εικόνες των πολιτών τους. Άραγε, τί είναι αυτό που θα τις εμποδίζει, να «διαβάζουν»: νοημοσύνη, πολιτικό προσανατολισμό, εγκληματικές τάσεις κ.λπ. από αυτές τις εικόνες;

Alexander Todorov (scientificamerican.com) (ελληνική απόδοση Μ.Μακρυγιωργάκης)

Τα κείμενα και το οπτικό υλικό άλλων που -για τεκμηρίωση ή προβληματισμό-  φιλοξενούνται εδώ,  απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων / δημιουργών τους, όχι κατ' ανάγκην και του ιστολογίου.